یکی از اکابر علمای شیعه که در جامعیت و احاطه و تبحر و تخصص در علوم نقلی و عقلی در دوران اسلامی کم نظیر است آخوند ملا محمدمهدی نراقی 1 کاشانی است (متوفای سنه 1209 هـ. ق) مجتهد و حکیم عارف و ریاضی دان اواخر قرن دوازده و اوایل قرن سیزده هجری قمری. نراقی از فارغ التحصیلان حوزه علمیه اصفهان است و مدتی نیز درعتبات عالیات از محضر اساتید نامدار و بزرگ کربلا و نجف استفاده نموده است. نراقی در علوم عقلی و نقلی از تلامیذ فقیه و حکیم محقق ملا اسماعیل خواجویی و عالم بارع شیخ محمد هرندی و دانشمند محقق ملامهدی هرندی و استاد محقق علوم ریاضی آقا میرزا نصیر اصفهانی است.
اینکه بعضی گمان کردهاند مرحوم حاج ملامهدی در حکمت الهی شاگرد خواجوئی است و علوم نقلی را از سایر اساتید عصر استفاده نموده است، اشتباه محض است، چون ملا اسمعیل در علوم نقلی و عقلی از محققان عصر خود به شمار میرود، و نراقی معقولاً و منقولاً، از محضر آن یگانه دهر استفاضه نموده است.
عمده تحصیل نراقی در اصفهان، نزد علمای بزرگ این شهر پر فیض بوده و در حوزه بزرگ این شهر پرورش علمی یافته است. آخوند ملااحمد نراقی فرزند نحریر او در ترجمه پدر عظیم الشأن خود نوشته است: «و کان عمده تحصیله فی اصفهان عند مشایخه الکرام ملا اسماعیل الخاجوئی و الحاج شیخ محمد و مولانا مهدی الهرندی2 و میرزا نصیر، و قرء شطراًمن الحدیث عند الشیخ الأجل الشیخ یوسف ای صاحب حدائق… و کذا آقا محمدباقر البهبهانی»، ظاهراً محضر عالم بزرگ شیخ محمدمهدی فتونی را نیز درک نموده است ولی به جناب آقای بهبهانی ـ آقاباقر ـ نظری خاص داشته است.
از نراقی آثار تحقیقی در علوم عقلی و نقلی به یادگار مانده است که مورد توجه محققان قرار گرفته است:
1و2- لوامع الاحکام و معتمدالشیعه در فقه استدلالی از آثار نفیس آن یگانه زمان است که مورد استفاده و مراجعه فقهای عظام میباشد.
3- توضیح الاشکال از آثار نفیس در هندسه که اصول این علم را به فارسی تألیف نموده است.
4- تحریر اُکر. ثاوذوسیوس در مثلثات نیز از آثار نفیس اوست.
5- جامع السعادت در علم اخلاق تألیف این مرد بزرگ چند مرتبه چاپ شده است.
6- حواشی شفای شیخ قسمت الهیات یکی از آثار عالی در حکمت است که تمامی مشکلات کتاب را حل کرده است.
از نراقی متجاز از سی –30- اثر علمی در فقه و اصول و فلسفه و اخلاق و حساب و هندسه و هیئت و نجوم ، باقی مانده که همه این آثار دلالت بر تبحر و تخصص مؤلف در علوم عقلی و نقلی نمایند.
نگارنده «لمعات الهیه» و « لمعات عرشیه» این عالم بزرگ را در آینده نزدیک به چاپ میرسانم.
یکی از آثار نفیس نراقی در حکمت الهی کتاب مختصر او بنام قره العیون است که آن را برای تدریس در دانشکده انتخاب کردهام، این رساله را باید با ترجمه و شرح مختصر به فارسی در دسترس دانشجو قرار داد و آن را وسیله و مدخل قرار داد جهت رجوع به کتب مفصله.
جامع الافکار یکی دیگر از آثار نفیس فلسفی این محقق بزرگ است. این کتاب مشتمل است بر افکار و عقاید قدما و متأخران از فلاسفه .
معاصر نراقی حکیم فاضل و عارف بارع آقای محمد بیدآبادی با آنکه کتب ملاصدرا را تدریس مینمود به عرفانیات بیشتر پایبند است تا مبانی حکمت متعالیه، و محقق نراقی به مباحث نظری توجه بیشتری دارد.
آخوند نوری تلمیذ عظیم الشأن آقا محمد بیدآبادی، منغمر در طریقة ملاصدرا است و در مباحث و مسائل با آنکه دارای قریحه و ذوق عدیم النظیرست جانب برهان را میگیرد و از این لحاظ به نراقی اشبه است از بیدآبادی.
علامة نراقی از مجتهدین بزرگ عصر خود و از مراجع و زعمای دین و دارای محضر ترافع و قضا بود. مؤلفین کتب فقهی به آثار او توجه نمودهاند. با این وصف در حکمت و فلسفه الهی نیز دارای مقام شامخی است و در فنون ریاضی نیز، آثار نفیسی دارد، عالی ترین کتب ریاضی را تدریس مینمود، بعضی از او به افضل المهندسین تعبیر نمودهاند. در علوم تفسیر و حدیث و رجال و اخلاق تخصص داشته است، به لحاظ همین جامعیت و تبحر بود که وقتی در کربلا به حوزه استاد بزرگ عصر خود، استادالاساتید آقا باقر 3 بهبهانی ـ رضی الله عنه ـ حاضر شد، مورد توجه کلیه افاضل قرار گرفت، و استاد مقدم او را گرامی داشت، با اینکه در آن عصر دهها محقق در حوزههای علمی سرگرم تعلیم و تعلم بودند. نراقی چون در شهر کاشان متوطن شد و از حوزههای بزرگ دور افتاد، آنطوری که باید مورد استفادة طالبان علم قرار نگرفت و احتمال میرود مانند همه اعاظم که در جاهای کوچک قرار میگیرند، از تعرض بی مایهها که در همه جا حضور دارند مصون نمانده باشد، و این خود از اعظم مصائب است. یکی از اساتید حقیر به همین مصیبت مبتلا بود.
مرحوم نراقی در حکمت الهی به آخوند ملاصدرا بسیار توجه داشته و از آثار او در همه جا متأثر است و در تحریر مشکلات و عویصات از آخوند استفاده نموده است.
_______________________________________
1. نراقی تحصیلات ابتدائی را در کاشان انجام داده و بعد ازتحصیل کتب صرف و نحو معانی بیان و منطق و قسمتی از سطوح اصول و فقه به اصفهان رفته است و بعد از طی درجات کمال به کاشان مراجعت نموده و در همانجا به تدریس و ترویج شرع مبین پرداخته است.
این کاشان شهر عجیبی است و خداوند در نهاد مردم این شهر کویری چه استعدادهائی به ودیعه نهاده است و چه نوابغ بینظیری در علوم و فنون و ذوقیات از این سازمان برخاستهاند.
در هنر معماری و کاشی سازی و نساجی در سطح وسیع و نقاشی و فن موسیقی و علم ادوار، و علوم اسلامی معقولاً و منفولاً گوی سبقت از دیگران بردهاند. بلی مردمی که از تنبلی و بی عاری در ادوار و دهور گریزانند باید افتخارآفرین باشند در این مردم استعداد و ذوق، و غیرت کار و فعالیت بهم آمیخته است.
کاشان از قدیم یعنی از همان اوائل اسلام محل سکونت شیعیان و موالیان شاه مردان و پناه گاه فدائیان و مریدان امیرمؤمنان و خلفای آن حضرت میباشد.
ملااحمد نراقی صاحب کتاب مستندالشیعه فرزند مؤلف یکی از اعاظم فقها و مجتهدان عصر قاجاریه به شمار میرود. ترجمه احوال ملامهدی بن ابی ذر نراقی را در کتب ارباب تراجم میتوان دید، همه او را از اکابر و اعاظم فقهاء و حکما و بعضی او را خاقم حکما و مجتهدین دانستهاند. ولی آنچه که مهم است تهیه اثری است که آثار فلسفی و الهی او را تجزیه و تحلیل نماید.
میرزا ابوالحسن مستوفی * مؤلف تاریخ گلشن مراد و دبیر و نویسنده و وقایع نگار دوران زندیه که معاصر مرحوم نراقی است در گلشن مراد متعرض احوال و آثار او شده است و از نراقی به، فیلسوف بحق و حکیم مطلق، جامع معقول و منقول، المولی الاعم و الحبر الاعلم، استاد البشر و … تعبیر کرده و نوشته است: در جمیع علوم ماهر و مبین دقایق افکار اوائل و اواخر بلکه خود مکمل علومند… و تا بحال تحریر سنه مبارکه – 1206 هـ. ق – رسیده در قید حیات و به ارشاد خلایق مشغول میباشد…».
مرحوم نراقی سال (1209هـ ق ) درگذشته است و هنگام رحلت ** حدود (60سال) داشته است.
* میرزا ابوالحسن مستوفی کاشی فرزند معزالدین محمد غفاری اولین نقاش خاندان غفاری است و ابوالحسن غفار نقاشباشی معروف به صنیع الملک فرزند برادر اوست، و مرحوم میرزا محمدخان غفاری معروف به کمال الملک فرزند برادر صنیع الملک است.
نقاشان کاشان به این چند نفر محدود نمی شوند و شرح حال و آثار نقاشان کاشان نیاز به تالیف کتابی قطور دارد، در دوره صفویه به نام چندین نفر از نقاشان نامی برمیخوریم که از مردم کاشان می باشند. از جمله آقا رضا نقاش کاشی که « در چهرگشائی و شبیه کشی نظیر و عدیل نداشت… یک مرتبه صورت و چهره ای ساخته و پرداخته بود که شاه عالمیان (مراد شاه عباس کبیر است) به اجازه آن بوسه بر دست او نهادند».
** یکی دیگر از معاصران نراقی که به خدمت وی رسیده و شرح حال و آثار او را تماماً برشمرده است صاحب ـ ریاض الجنه ـ سید حسن زنوزی تبریزی است.
ریاض الجنه، تألیف زنوزی و تاریخ گلشن مراد، هر دو از آثار کم نظیر در باب خود میباشند که با کمال تأسف تا این زمان کسی اقدام به چاپ آنها ننموده است
2. این میرزا نصیر از اکابر زمان در علوم ریاضی و فلکیات و علم طب بود و جمع کثیری از او در علم حساب و هندسه و نجوم و هیئت و طب استفاده نموده اند.
3. آقا باقر یکی از بزرگترین محققان علمای شیعه است که بیان مقام علمی و مجاهدات او در ترویج شریعت مجال واسعی میخواهد، به این مختصر در اینجا اکتفا می شود و این نکته را باید یادآور شد که در ادوار اسلامی کمتر محققی را میتوان نشان داد که به اندازه مرحوم آقا باقر منشأ خیرات و برکات شده باشد و اهتمام او به ترتیب شاگردان نامدار و محقق سبب شد که جماعت کثیری از اکابر در حوزه او به ترتبیت شوند، در اوائل تدریس که مرجعیت او وسعت نداشت به روزه و نماز استیجاری مبادرت مینمود و وجه آن را به شاگردان مستعد که به تنگدستی و فقر مبتلا بودند می داد. میرزای قمی و سید بحرالعلوم و میرزا مهدی شهرستانی و میرزا مهدی مشهدی از جمله تلامیذ او می باشند.